Geografie wyobraźni

^{redakcja: Anna Jäger}

^{Pragnę podziękować Bonaventure S.B. Ndikung oraz Olani Ewunnet za wskazówki redakcyjne oraz wsparcie w trakcie badań.}

^{Niniejszy artykuł jest skróconą wersją tekstu kuratorskiego wystawy o tym samym tytule, która miała miejsce w SAVVY Contemporary w 2018 roku, a której kuratorami byli także Bonaventure S.B. Ndikung oraz Olani Ewunnet (jako research curator). Geografie Wyobraźni [Geographies of Imagination] to stale rozwijający się projekt badawczy i wystawienniczy, wyrażający się w postaci kartograficznej osi czasu, performatywnego procesu odmapowania geografii władzy i przestrzeni dyskursu. Projekt ten jest próbą przemyślenia, rekonfiguracji i radykalnej przemiany historii kartograficznych. Każdorazowe powtórzenie Geografii Wyobraźni zakłada inny punkt wyjścia, a zatem różne procesy badawcze i ich wyniki.}

---

^{Wyobraźni! Kto twoją siłę opiewać zdoła?}

^{Twój lot prędki niczym sokoła?}

^{W przestworza wzlatasz, by w świetliste dotrzeć progi}

^{Podniebnego pałacu grzmiącego Boga.}

^{My na twych skrzydłach szybsi od wiatru}

^{Wymykamy się scenom ziemskiego teatru:}

^{Między gwiazdami błądzi umysłu oko}

^{Niebiosa mierzy i sięga wysoko.}

^{Tam jednym ogarniamy całość spojrzeniem}

^{Albo nowymi budzimy światy duszy zdumienie.}

^{Phillis Wheatley, O wyobraźni, ze zbioru Wiersze na różne tematy, religijne i moralne (1773)}

Anna Binta Diallo, cyfrowa wersja Tapety z serii: Neither Nor. 2014, Palimpsest. 2016 i Nostalgia. 2011. Dzięki uprzejmości artystki.

Garść uwag o możliwych zastosowaniach wyobraźni

W drugiej połowie osiemnastego wieku Phillis Wheatley – ówcześnie niewolnica i pierwsza afroamerykańska poetka, której poezje ukazały się drukiem – napisała wiersz O wyobraźni [On Imagination]. Wyobraźnia jawi się tu jako potencjalna przestrzeń wolności, dająca się pomyśleć, podczas gdy ciało pozostaje uwięzione w materialności istnienia. Wyobraźnię można rozumieć jako przestrzeń oporu, pozwalającą uciskanym skonstruować godny byt, przestrzeń, która daje możliwość kultywowania idei wolności, przestrzeń ochronną dla nas samych i społeczności.

Wyobraźnia była tym, co popychało pokolenia migrantów do przeprawiania się przez morza i wędrowania przez pustynie. Jest kognitywną przestrzenią zachęcającą do podejmowania ryzyka, nawet śmiertelnego. Pójść za głosem wyobraźni, która nie jest ślepa, lecz zdeterminowana, to wielka odwaga. Wyobraźnia jest siłą pozwalającą dokonywać radykalnych zmian, przełamywać egzystencjalne paradygmaty, które uważamy za niemożliwe do zaakceptowania. Jest czymś, w imię czego warto jest ryzykować wszystko, co posiadamy.

Iluzja władzy

Jednak wyobraźnia może też odgrywać, odgrywała i nadal odgrywa zupełnie inną rolę. Tytuł tego tekstu bezpośrednio nawiązuje do tego, co haitański antropolog Michel-Rolph Trouillot pisał o fałszywych przedstawieniach, o wyobrażonych geografiach kluczowych dla Zachodu w tworzeniu przezeń narratywnych imperiów i takim reorganizowaniu znaczenia, by legitymizowało jego supremację. Wysiłki te są dialektycznie obecne w znacznej części epistemologicznej literatury ostatnich dwustu lat i stanowią fundament akademickich oraz muzealnych dyscyplin, takich jak antropologia.

Oto narracje, w których biały mężczyzna jest podmiotem, podczas gdy inne historie i tożsamości są definiowane wokół potrzeb, stylu życia i historii podmiotu. Inny w białej wyobraźni jest „dzikusem”, rozpiętym między ekstremami nieba i piekła –Zachód potrzebował imaginarium innego, by uzasadniać swą dominację. Dominację opartą na „rozumie i sprawiedliwości” dokładnie dlatego, że inny jest barbarzyństwem lub utopią usprawiedliwiającą wyzysk (ciał, ziemi, pracy, środowiska i tak dalej) i dehumanizację, oferującą społeczności zbudowanej na fałszywym poczuciu białości „iluzję władzy”¹.

W opublikowanym w 1992 eseju Przedstawiając białość w czarnej wyobraźni [Representing Whiteness in the Black Imagination]² bell hooks stwierdza, że bardzo niewielu czarnych antropologów czy etnografów wzięło kiedykolwiek na warsztat problem białości, w odróżnieniu od tego, jak wielu białych naukowców, teoretyków czy kulturowych wytwórców zajmowało się studiowaniem czarności. W istocie jednak, jak zauważa, wiedza i obserwacje dotyczące białości zawsze istniały, tyle że przekazywane były głównie za pośrednictwem tradycji ustnej. By przetrwać w społeczeństwie białego suprematyzmu, by przetrwać stulecia białej dominacji, trzeba było znać białego innego. W czasach niewolnictwa i segregacji rasowej białość kojarzono z tym, co tajemnicze, dziwne i przede wszystkim straszne. Biały inny był i wciąż jest – pisze bell hooks – wyobrażoną figurą, zbudowaną na fundamencie setek lat rasizmu, wyzysku i zniewolenia. Jest ściśle związany z terrorem. Biały inny jest terrorystą, ponieważ terroryzuje. Ucieleśnia inwigilację. Patrzy po to, by kontrolować.

Wy, którzy nie jesteście Nami³

W książce Geneza innych [The Origin of Others] Toni Morrison kreśli genealogię konstrukcji innego – psychologicznej, kulturowej i politycznej pracy stojącej za aktem „innienia”: konstruowania różnic, które podtrzymują podporządkowanie, niewolę i wyzysk, jednocześnie abstrahując od ocen moralnych. Opisuje potrzebę znalezienia innego, by zdefiniować siebie i zachować własne przywileje, a także odwieczną ludzką skłonność postrzegania tych nienależących do naszego klanu czy społeczności jako wrogów. Wróg ten definiowany jest poprzez (postrzeganą) różnicę – płci, rasy, klasy, majątku lub inną – oraz odruch, w którym chodzi tak naprawdę o „władzę i potrzebę kontroli”⁴. Jak podkreśla Cherríe Moraga w artykule La Guera, wielu bio-mniejszościom (to określenie ukute niedawno przez Arjuna Appadurai, odnoszące się do tego rodzaju mniejszości, o jakich jest tu mowa⁵) został narzucony stereotypowy wizerunek, który ostatecznie przyjęły one same jako własny. Co jednak ważniejsze, „to nie różnicy tak naprawdę boi się uciskający, ale podobieństwa”⁶. Boi się utraty własnego przywileju, boi się, że inny będzie pożądał tego, co on sam, jak sądzi, posiada, boi się, że inny mógłby być taki sam jak on. „Jakie mimetyczne pragnienie pozwala uciskany zaspokoić uciskającemu poprzez swe męczeństwo?”⁷ – pytał niedawno Arjun Appadurai. Inny, pisze Ta-Nehisi Coates we wstępie do Genezy innych Toni Morrison, istnieje poza granicą wielkiej „przynależności”, co przyczyniło się do powstania tego rodzaju lęku, który odpowiedzialny jest za niedawny powrót na scenę polityczną białej, patriarchalnej, suprematystycznej skrajnej prawicy tak w USA, jak i Europie (Włochy, Niemcy, Francja, Polska, Austria czy Węgry to tylko kilka przykładów).

W artykule Rasa we współczesnym świecie – problem segregacji rasowej [Race in the Modern World: The Problem of the Color Line] Kwame Anthony Appiah wyróżnia określone fazy w procesie „innienia”, a zwłaszcza w pojmowaniu tego, czym jest rasa. Jeżeli elementy rasizmu da się odnaleźć już w starożytnym Egipcie czy Grecji – w opisie różnic pomiędzy ludami takimi jak Grecy, Egipcjanie, Nubijczycy i tak dalej, w czym celował na przykład Herodot – to współczesna definicja rasy wyrasta z jej dziewiętnastowiecznego pojmowania jako faktu biologicznego (a zatem wiąże się z narodzinami biologii jako dyscypliny naukowej). W tym konkretnym okresie historycznym koncepcja ta zbiegła się z ruchami narodowowyzwoleńczymi i narodzinami nacjonalizmu, przyczyniając się do powstania koncepcji, zgodnie z którą określone ludy biologicznie przynależą do określonych lokalizacji geograficznych. A zatem ciało może być powiązane z geografią, ciało jest konstytuowane przez i poprzez historię ludzkich wędrówek i migracji. Ciało jest politycznie istotne, ponieważ dziedziczne różnice wiążą się z określonymi cechami psychicznymi, moralnymi i intelektualnymi. Podstawą dla podziału kolonizowanego (i kolonizującego) świata, wyznaczenia granic pomiędzy imperiami kolonialnymi, jakiego dokonano na konferencji berlińskiej w 1884 r., była również logika oparta na stereotypach wyrastających z biologicznego pojmowania rasy i jej związku z określonym miejscem. Możemy zatem stwierdzić, że jak pisze Appiah, „Jeżeli nacjonalizm oznaczał pogląd, iż naturalne grupy społeczne powinny tworzyć własne państwa, to idealną formą nacjonalizmu byłoby państwo jednorasowe”⁸.

Przynależność planetarna

W dwudziestym wieku powstało wiele teorii stawiających sobie za cel wyjaśnienie różnic rasowych, konfliktów geopolitycznych i rozmaitych form inności. Kulturę, systemy wiedzy i myślenia można uważać za narzędzia definiowania innego i metody „innienia”.

Zgadzamy się z Appiahem, że istota sprawy nie polega na definiowaniu grup etniczno-rasowych, lecz na zrozumieniu społecznych i kulturowych procesów, państwowych i instytucjonalnych regulacji oraz neoliberalnych programów, jakie są z nimi związane. Jest tak dlatego, że – by sparafrazować to, co niedawno powiedziała aktywistka i polityczka Alexandria Ocasio-Cortez – „nie ma takiej kwestii o podłożu rasowym, która nie miałaby konsekwencji gospodarczych”, podobnie jak „nie ma takiej kwestii gospodarczej, która nie miałaby konsekwencji rasowych”⁹. W „innieniu” i w komforcie „innienia” nie chodzi o różnicę, lecz o władzę; podporządkowanie wynikające z aktów „innienia” jest efektem wykorzystywania różnicy na wiele sposobów. W kontekście dzisiejszego globalnego kapitalizmu moglibyśmy nawet zaryzykować za Gayatri Chakravorty Spivak twierdzenie, że jedynymi dwiema kastami, jakie się w rezultacie tego wyłoniły, są bogaci i biedni¹⁰.

W tekście tym podkreślam połączenia pomiędzy rozmaitymi i często sprzecznymi sposobami wykorzystania wyobraźni do konstruowania inności, rolę geografii jako narzędzia władzy oraz to, w jaki sposób władza leży u podstaw procesów „innienia”. Chcę odnieść się do pytania, które stawia bell hooks: czy i jak jesteśmy w stanie – jako ludzkość – odnaleźć takie poczucie przynależności, które pozwoliłoby nam wyjść poza antropocentryzm i utożsamić się z Ziemią jako całością? W jaki sposób możemy osiągnąć to, co Angela Davis nazywa „przynależnością planetarną”¹¹? Jak możemy powstrzymać odruch „posiadania innego, zarządzania i administrowania nim”¹²? Jak możemy usunąć uczucie komfortu związane z „innieniem”? Zrozumienie rozlicznych powodów tkwiących u podstaw procesów „innienia” może nam w istocie pomóc je podważyć, byśmy przynajmniej mogli spróbować zmienić „teraźniejszość poprzez umieszczenie jej w innej relacji wobec przeszłości”¹³.

Być może potrzebujemy tego, czym dysponuje Lauren Oya Olamina w Przypowieści o siewcy¹⁴ Octavii Butler – hiper-empatii, nowej formy empatii, która pozwoli nam doświadczyć całego bólu i całej miłości świata, i wszystkiego, co się pomiędzy nimi mieści. Empatii, która pozwoli nam kochać bez posiadania i przynależeć bez utożsamienia¹⁵.

Karina Puente, Anastazja, z cyklu "(Nie)widzialne miasta". (c) Karina Puente. Dzięki uprzejmości artystki.

Jednym z Niewidzialnych miast Italo Calvino jest Fedora – metropolia związana z pragnieniem, ale także miłością, wyobraźnią i posiadaniem. Znajduje się tam muzeum, w którym przechowywana jest niezliczona ilość szklanych kul, z których każda jest „modelem innej Fedory”, odzwierciedlającym wyobrażenia i pragnienia projektowane przez mieszkańców na przestrzeni jej dziejów. W rozmowie z cesarzem Marko Polo stwierdza:

„Na mapie twego cesarstwa, Wielki Chanie, powinna znaleźć miejsce zarówno wielka Fedora z kamienia, jak i małe Fedory w szklanych kulach. Nie dlatego, żeby wszystkie one były równie rzeczywiste, lecz dlatego, że wszystkie istnieją tylko w założeniu”¹⁶.

---

Tłumaczenie z języka angielskiego: Marcin Wawrzyńczak

BIO

Antonia Alampi pisze, wygłasza wykłady, organizuje wystawy i inne imprezy kulturalne. Urodziła się na południu Włoch, a obecnie mieszka w Berlinie, gdzie współkieruje laboratorium SAVVY Contemporary, przestrzenią dekolonizacyjnych działań i estetyk, gdzie praktykuje się nieposłuszeństwo w imię oderwania się od kolonialnych centrów (Walter Mignolo). Ostatnio jako kuratorka lub współkuratorka zorganizowała – między innymi – wystawę grupową Geographies of Imagination (z Bonaventurą Ndikungiem, SAVVY Contemporary, 2018), indywidualne wystawy Ibrahima Mahamy (Extra City, 2018) i Jasminy Metwaly (SAVVY, 2018), wystawę grupową powiązaną z programem imprez pod tytułem WE HAVE DELIVERED OURSELVES FROM THE TONAL – Of, with, towards, on Julius Eastman (wspólnie z Bonaventurą Ndikungiem, SAVVY, 2018), pierwszą retrospektywną wystawę Jérôme’a Bela (Museo Pecci, Prato, 2017), performatywny, dyskursywny i edukacyjny program The School of Redistribution (z iLianą Fokianaki, State of Concept, Ateny, 2017), grupową wystawę Extra Citizen (z Lianą Fokianaki, Extra City, 2017) oraz El Usman Faroqhi Here and a Yander: On Finding Poise in Disorientation (SAVVY, 2017). Jej teksty i przeprowadzone przez nią wywiady ukazały się w wielu periodykach, między innymi w „Mousse”, „Arte e Critica”, „Flash Art International” i „Ibraaz”. Redagowała również tomy zbiorowe i monograficzne numery poświęcone takim artystom jak Jérôme Bel, Adelita Husni-Bey, Ibrahim Mahama, Doris Maninger.