Spojrzenie na interpretacje manewrów wojskowych Zapad-17 z perspektywy Baudrillardowskiej

Wstęp

Manewry wojskowe to hybrydowa konstrukcja zawieszona między rzeczywistością i fikcją, a jej przekaz może być rozmaicie interpretowany w zależności od odbiorcy. Perspektywa Jeana Baudrillarda, zwłaszcza jego koncepcja hiperrzeczywistości, może być pomocna w odsłonięciu symbolicznych interpretacji i projekcji nieodłącznie związanych z przedsięwzięciami takimi jak Zapad-17. Podejście takie spopularyzował m.in. Peter Pomerantsev, autor książki Jądro dziwności, w której opisał skonstruowaną, surrealną rzeczywistość-projekcję współczesnej Rosji. Dla zrozumienia samego praktycznego wymiaru zjawiska nie potrzeba jednak tak obszernej podbudowy teoretycznej. Dyplomacja wojskowa traktowana jest jako element arsenału współczesnej międzynarodowej realpolitik, metoda pozwalająca utrzymać status quo poprzez wsparcie sojuszników i równoważenie wpływu przeciwników¹.

Wielokrotnie zwracano uwagę na potencjalnie zwodniczy charakter manewrów Zapad-17. Żeby zbadać tę możliwość, niezbędne są narzędzia badawcze pozwalające zrozumieć naturę dezinformacji w wojskowości. Maskirowka to znana od setek lat strategia maskowania się i dezinformacji, która szczególną popularność zyskała w czasach sowieckich. W niniejszym artykule przyglądam się relacjom z manewrów Zapad-17 opublikowanym przez rosyjskie media dla odbiorców międzynarodowych, agencje Sputnik i TASS. Czy relacje Sputnika i TASS w czasie trwania ćwiczeń Zapad-17 były próbą ustanowienia rzeczywistości alternatywnej, elementem praktyki dyplomacji wojskowej, czy ćwiczeniem z dezinformacji?

Baudrillard i hiperrzeczywistość

Jean Baudrillard jest postacią kontrowersyjną, a jego teorie spotykają się często ze stanowczymi reakcjami za lub przeciw². Wyjątkowym aspektem teorii Baudrillarda jest fakt, że „jego teoria mediów odróżnia się od debat na temat ideologii i spektaklu medialnego pod względem skuteczności w przesłanianiu i fabrykowaniu rzeczywistości, jaką koncepcja ta rozpoznaje w produktach medialnych”³. Baudrillard (1976) twierdził, że symulacja, abstrakcja i hiperrzeczywistość coraz silniej definiują współczesną rzeczywistość. Sytuacja ta jest spowodowana wszechobecnością mediów, znaków i symboli w naszej kulturze – do tego stopnia, że w zdominowanym przez media świecie rzeczywistość staje się nieodróżnialna od informacji i komunikacji⁴. Rozmycie granic między rzeczywistością a doświadczeniem zapośredniczonym Baudrillard nazywa hiperrzeczywistością. Wskazał on na szereg faz, których kulminacją jest hiperrzeczywistość: odbicie rzeczywistości podstawowej, maskowanie i wypaczanie rzeczywistości podstawowej, maskowanie braku rzeczywistości podstawowej i w końcu etap czystego symulakrum, nieprzypominającego już rzeczywistości.⁵

Badacze stosowali już w przeszłości perspektywę Baudrillarda w analizie reprezentacji medialnych mogących prowadzić do wojny. Jeden z przykładowych tekstów (skupiający się na kwestii public relations) dotyczył kampanii zorganizowanej przez grupę Citizens for a Free Kuwait z pomocą firmy lobbingowej Hill and Knowlton. Jej elementem była opowieść o wyrzucaniu noworodków z inkubatorów, przedstawiona jako świadectwo, które pomogło ukształtować opinię publiczną przed pierwszą wojną w Zatoce Perskiej. „Hill and Knowlton upublicznili znak, który nie reprezentował rzeczywistości, ale skłonił liderów państw do rozpoczęcia wojny. Siła znaku jest wiarygodna z postmodernistycznego punktu widzenia”⁵. W ten sposób znak bez faktycznego odniesienia w rzeczywistości był postrzegany jako rzeczywisty; to przykład hiperrzeczywistości symulakrum. Jaki jest jednak cel takich działań?

Motywacja, by wytwarzać hiperrzeczywistość, a także tej atrakcyjność wydają się powiązane z właściwościami polityki i władzy. Znaczenie hiperzeczywistości w szerszej skali społecznej polega na ograniczeniu uczestnictwa ludzi do roli konsumentów lub odbiorców (co zakłada bierność, reaktywność), nie twórców, inicjatorów (czynnych, aktywnych) rzeczywistości wytworzonej⁶. W polityce hiperrzeczywistość wpływająca na percepcję odbiorców może być narzędziem wytwarzania władzy.

Władza w hiperrzeczywistości wypływa z kontroli nad środkami symulacji, z dominacji nad kodami reprezentacji i zarządzania znakami, które determinują, czym hiperrzeczywistość ma być w danym momencie. Poprzez ustalanie granic tego, co jest hiperrealne (i przynajmniej tymczasowo „realne”), ruch w krajobrazie medialnym ustanawia porządek działań, determinuje alianse, nadaje ramy konfliktom i ogranicza możliwość kwestionowania tego, co jest rzeczywiste, a co nie poza organizacją dominującą⁷.

Jak zauważa Luke, hiperrzeczywistość dowodzi, że ludzkie potrzeby ustanawiane są na bazie uprzednio istniejących kodów kulturowych i oczekiwań, które z kolei przekazywane są odbiorcom w celu konsumpcji i reakcji. Teorie Baudrillarda stosowane były nie tylko na potrzeby analizy komunikacji wiodącej do konfliktu, lecz także w badaniach nad procesami państwowotwórczymi na obszarach pokonfliktowych⁸. Ten aspekt interesuje mnie szczególnie w niniejszym tekście, z uwagi na fikcyjne terytorium powołane do życia na potrzeby scenariusza manewrów Zapad-17. Hehir⁹ zauważa, że „dyskurs interwencji i budowy państwa reprodukuje asymetrie władzy”, co ujęte jest często w systemy wartości, norm i w przekaz misji humanitarnej. Tworzy to hiperrzeczywistość słabego państwa wymagającego zarządzania, a także hiperreczywistość, w której powstaje wyidealizowany model „państwa zrehabilitowanego” w stylu zachodnim. To zadanie polegające na zaprojektowaniu problemu czy kryzysu, na który przygotowane jest już rozwiązanie. Jest to „gra”, w której iluzje płynnie zastępują rzeczywistość, ścieżka, którą „perfekcja” technologiczna może prowadzić do przeświadczenia o „perfekcji” moralnej.

W powyższym fragmencie rozważałem kwestię tworzenia hiperrzeczywistości w polityce; istnieją jednak inne obszary, takie jak wojskowość, w których funkcjonuje pewna ustalona tradycja komunikacji między uczestniczącymi stronami.

Relacje z manewrów Zapad-17 publikowane przez agencję Sputnik

Tło

Manewry wojskowe mają rozmaite zastosowania i cele, takie jak doskonalenie systemów i praktyki dowodzenia, kontroli czy komunikacji między siłami militarnymi w określonym środowisku w celu przygotowania się na działania w warunkach wojennych. To zastosowanie wymierne i praktyczne. Istnieje jednak jeszcze wymiar symboliczny, niematerialny, funkcjonujący w sferze komunikacji. Dotyczy on wysyłania sygnałów do rozmaitych stron konfliktu (otwartych na różne interpretacje), które kształtują sposób postrzegania siły militarnej i celów polityki zagranicznej. Zastosowanie to można zaobserwować na przykładzie regularnych ćwiczeń wojskowych w Korei Południowej w pobliżu strefy zdemilitaryzowanej (w celu zademonstrowania jedności i determinacji wobec Korei Północnej) czy rosyjskich manewrów morskich w sierpniu 2000 (w celu demonstracji odrodzonej potęgi militarnej w kontekście konfliktu w Kosowie).

Oficjalne dane dotyczące rosyjskich manewrów Zapad-2017. Ciemnym niebieskim zaznaczono obszary Rosji i Bialorusi, gdzie odbywały się ćwiczenia. Według ministrów obrony Rosji i Białorusi w ćwiczeniach uczestniczyło: 12700 żołnierzy, w większości umiejscowionych na terenie Białorusi, ok. 70 samolotów i helikopterów, 680 jednostek ciężkiego sprzętu wojskowego, w tym 250 czołgów i 200 dział i wyrzutni, 10 okrętów wojennych.

Poprzednie manewry Zapad odbyły się w latach 2009 i 2013¹⁰. Zgodnie z danymi rosyjskiego Ministerstwa Obrony w zeszłorocznych miało wziąć udział 12700 żołnierzy¹¹, 70 samolotów i helikopterów, 10 okrętów, 680 sztuk ciężkiego sprzętu wojskowego (ciężarówki, czołgi, artyleria...). Ćwiczenia – na obszarze Rosji i Białorusi – zaplanowano na 14-20 września 2017¹². Scenariusz opublikowany na stronie internetowej rosyjskiego Ministerstwa Obrony, zakładał, że grupy ekstremistów przedostały się na teren Republiki Białorusi i Okręgu Kaliningradzkiego w Rosji, by przeprowadzić ataki terrorystyczne oraz zdestabilizować Federację Rosyjską oraz Białoruś. Ekstremiści uzyskują wsparcie logistyczne i sprzęt wojenny z zewnątrz drogą morską i powietrzną¹³. Według scenariusza siły rosyjskie i białoruskie miały walczyć z „elementem ekstremistycznym/terrorystycznym” działającym w samozwańczym państwie o nazwie Wejsznoria, zaprojektowanym w pobliżu granicy białorusko-polskiej¹⁴. Manewry Zapad-17 opisywano jako „czysto obronne”, jednak „rzeczywistość” ćwiczeń interpretowano również na inne sposoby. NATO oszacowało liczebność uczestniczących wojsk na 70000–100000, nie wierząc oficjalnym danym opublikowanym przez Białoruś i Rosję¹⁵. Obserwator wojskowy ze Szwecji jednak nazwał Zapad-17 „zwykłymi działaniami wojskowymi” i stwierdził, że liczby podane przez władze białoruskie i rosyjskie były zgodne z prawdą¹⁶. Utrzymane w bardziej alarmistycznym tonie opinie o manewrach zakładały interpretację ich „rzeczywistości” jako możliwego konia trojańskiego (maskirowka), strategię umożliwiającą inwazję. Wskazywano przy tym na rosyjskie manewry wojskowe w 2008 i 2013, które miały miejsce na krótko przed odpowiednio wojną gruzińsko-rosyjską i wydarzeniami na Krymie¹⁷. Nie wszyscy komentatorzy zagraniczni postrzegali jednak manewry Zapad-17 jako tak bezpośrednie zagrożenie. Jeden z obserwatorów, Jyri Raitasalo z Narodowego Uniwersytetu Wojskowego Finlandii, odnotował, że „płynący z Moskwy przekaz o militarnej potędze został ochoczo podjęty przez polityków i media zachodnie”¹⁸. Między wierszami można wyczytać przekaz o dyplomacji militarnej w praktyce: oryginalny przekaz zostaje podjęty i wzmocniony przez Zachód, w ten sposób uwewnętrzniając jeszcze symboliczny przekaz manewrów. Raitasalo twierdzi, że „Zachód wykazuje się słabą znajomością polityki mocarstwowej i zachowań antagonistycznych stosowanych przez mocarstwa. […] Manewry [Zapad-17] jeszcze się nie rozpoczęły, a nasze społeczeństwa martwią się nimi już co najmniej od pół roku”¹⁹. Inni komentatorzy i obserwatorzy również odnotowali, że hiperrzeczywistość manewrów wojskowych spotkała się z hiperreakcją. „Litwa nie została zaatakowana i z Białorusią też raczej wszystko będzie w porządku”²⁰.

W kolejnej części przedstawię studium przypadku – analizę rosyjskiego przekazu medialnego dotyczącego Zapad-17 w czasie trwania tych ćwiczeń.

Metoda i próba

Żeby dokonać analizy tekstu, konieczna jest analiza treści (ilościowe określenie poszczególnych elementów w tekście), analiza argumentacji (struktura zastosowanej argumentacji), wreszcie jakościowa analiza idei zawartych w treści (w tym wypadku skoncentrowanych na hiperrzeczywistości)²¹. Spodziewam się, że kombinacja powyższych perspektyw powinna dać rezultaty w zakresie ontologii (tego, co istnieje) i epistemologii (wiedza i to, jak wiemy) zapośredniczonych przez media opisów „rzeczywistości” manewrów Zapad-17 w kontekście napięć geopolitycznych. Przedmiotem badania jest władza, ludzie, polityka, wolność i opresja, wojna i pokój – i nie tylko²². Mass media nadają kontekst relacjom zależnie od władzy (postrzeganej i projektowanej) w skonstruowanym porządku społecznym: przykłady to sprawiedliwość i niesprawiedliwość, potężni i bezsilni, prawomocne i nieprawomocne, wartościowe i bezwartościowe. Analizę kontekstualizacji materiału empirycznego w poniższym studium przeprowadzam zgodnie z metodą Entmana²³:

- zdefiniowanie efektów lub warunków jako problematyczne;

- identyfikacja przyczyn;

- wyrażenie osądu moralnego;

- zaproponowanie rozwiązań i udoskonaleń.

Opisana metoda zostanie w niniejszym tekście zastosowana do treści wiadomości publikowanych przez Sputnik International (https://sputniknews.com) i agencję TASS (http://tass.com) w okresie 14–20 września 2017 (w czasie trwania manewrów Zapad-17) oraz przed i po tym okresie. Wymienione media zostały wybrane ze względu na to, że ich przekaz kierowany jest do odbiorców międzynarodowych (co stanowi element dyplomacji publicznej Rosji, realizowanej przez media międzynarodowe), a także ze względu na to, że są to media państwowe (a zatem z największym prawdopodobieństwem przekazujące „rzeczywistość” zgodną z linią rządu rosyjskiego). Agencja Sputnik International (dawniej RIA Novosti) powstała 10 listopada 2014. To międzynarodowe medium jest własnością państwa rosyjskiego, ma centralę w Moskwie, oddziały regionalne na całym świecie, publikuje treści w ok. 30 językach²⁴. TASS to państwowa agencja informacyjna założona w roku 1902, z biurami w 63 krajach²⁵. Wyszukiwanie przeprowadzone na stronach internetowych Sputnik International i TASS za pomocą funkcji wyszukiwania i słów kluczowych „Zapad 2017” miało miejsce w sierpniu 2018. Na stronie Sputnik International znaleziono w sumie 114 artykułów. Wyszukiwanie na stronie TASS dało 59 wyników. Szczegółowe informacje znajdują się w tabelach poniżej.

Materiały Sputnik i TASS na temat manewrów Zapad-17.

Doniesienia i konteksty Sputnik i TASS

Pierwszy materiał dotyczący manewrów Zapad-17 na stronach Sputnika pojawił się 21 października 2015, a ostatni 4 grudnia 2017; na stronach TASS pierwszy opublikowano 14 września 2017, a ostatni 25 kwietnia 2018. Relacje Sputnika były bardziej intensywne, a samo medium zajmowało się tematem dłużej niż TASS. Tu i tu zaobserwowano szereg kontekstów, w których pojawiały się wiadomości na temat manewrów. Pierwszy z nich to kontekst techniczny, obejmujący plany i wykonanie gier wojennych. Kontekst drugi to „histeria i hipokryzja”, skoncentrowana na przesadzonej reakcji Zachodu wobec ćwiczeń Zapad-17, a także na samych ćwiczeniach wojskowych Zachodu. Trzeci z kontekstów to „oczyszczenie z zarzutów”, powiązany z poprzednimi kontekstami: Zachód „przyznawał”, że ćwiczenia Zapad-17 nie były tak groźne, jak je przedstawiano. W tabelach niżej zamieszczono dane dotyczące dystrybucji tych kontekstów w materiałach Sputnika i TASS na temat manewrów Zapad-17.

Proporcje kontekstów wiadomości publikowanych przez Sputnik (od najciemniejszego): techniczny, histeria/hipokryzja, oczyszczenie z zarzutów.

Wiadomości publikowane przez Sputnik skupiały się na elementach histerii i hipokryzji, zwłaszcza tonu przyjętego przez Zachód (zwłaszcza Polskę, państwa bałtyckie, Finlandię i Szwecję) i ich „histerycznej” reakcji na ćwiczenia Zapad-17. Kolejnym aspektem była hipokryzja; uwzględniono tu koncepcję maskirowki, ale w odniesieniu do NATO i Szwecji. Zarzucano im, że „pod pretekstem” ćwiczeń Zapad-17 przemieszczają w tajemnicy własne wojska i sprzęt militarny, by przy cichym przyzwoleniu przeprowadzać manewry skierowane przeciwko Rosji i jej sojusznikom. Ton tych wiadomości był bagatelizujący względem obaw wobec manewrów Zapad-17, a oskarżycielski, gdy w grę wchodziły działania i zamiary państw zachodnich. Teksty były silnie upolitycznione, wykorzystywały retorycznie logos (logikę) i patos (emocje). Przykładowy artykuł tego typu, opublikowany 4 września 2017 (10 dni przed ćwiczeniami Zapad-17), nosił tytuł Szwecja rezygnuje z neutralności wobec NATO, angażując się w manewry na dużą skalę z udziałem armii USA²⁶. Tekst ten odnosił się do ćwiczeń Aurora-17, które zostały przeprowadzone w dniach 11-29 sierpnia 2017 (czyli niejako poprzedziły Zapad-17), i narzucał negatywny ton: w przekazie tym problem neutralności Szwecji powiązano z potencjalnymi kontekstami antyrosyjskimi (z uwagi na możliwego przeciwnika manewrów).

Drugim obszernym kontekstem był kontekst techniczny, dotyczący wiadomości na temat fizycznych i politycznych aspektów manewrów: specyfiki wyposażenia wojskowego czy taktyki (logos), ale także wizyt polityków takich jak Władimir Putin, Alaksandr Łukaszenka podczas ćwiczeń (etos). Ta kategoria kontekstów informacji wydaje się bardziej zgodna ze strategią dyplomacji militarnej, podkreślającej pomyślnie przeprowadzone manewry i budującej hiperrzeczywistość, w której zastosowana broń i taktyka jest skuteczna i potężna. Strategiczny przekaz ćwiczeń Zapad-17 również był obecny w tej kategorii: ćwiczenia przedstawiano jako ściśle defensywne, zorientowane na obronę zaangażowanych państw. Przykładem może być wiadomość z 20 września 2017, w której podkreślano sukces w walce z „wyobrażonym wrogiem”²⁷.

Ostatni z kontekstów łączy ze sobą konteksty histerii/hipokryzji oraz techniczny. Kontekst oczyszczenia z zarzutów jest próbą logicznego uzasadnienia hiperrzeczywistości manewrów Zapad-17 jako obronnych ćwiczeń antyterrorystycznych, a także przeciwstawienie się hiperrzeczywistości państw sąsiednich, przedstawionych jako możliwe zagrożenie. Przeważa ton logiczny, podkreślający, że przekaz rosyjski jest zgodny z etosem komentatorów zachodnich, potwierdzających brak zagrożenia podczas manewrów wojskowych. Typowa wiadomość tego rodzaju pojawiła się 17 listopada 2017 (miesiąc po zakończeniu ćwiczeń), kiedy to opublikowano wyniki badań fińskiego analityka obronności. Zgodnie z raportem, manewry miały charakter defensywny i nie stanowiły zagrożenia dla państw sąsiednich²⁸. W ten sposób informacja potwierdza „prawdziwość” hiperrzeczywistości rosyjskiej i „złudność” alternatywnej hiperrzeczywistości NATO i Zachodu.

Jak w porównaniu z materiałami Sputnika przedstawiały się relacje TASS?

Proporcje kontekstów wiadomości publikowanych przez TASS (od najciemniejszego): techniczny, histeria/hipokryzja, oczyszczenie z zarzutów.

Proporcje między kontekstem technicznym a kontekstem histerii/hipokryzji w materiałach TASS są bardziej wyważone. Techniczny pojawia się przy tym nieco częściej. W niniejszej analizie charakteryzuje się on silnymi odniesieniami do logosu i etosu. Znaczny nacisk położony został na defensywną, niegroźną naturę manewrów Zapad-17 (ta perspektywa łączy przekaz obu agencji) poprzez przytaczanie faktów, liczb, opinii znaczących postaci ze świata polityki i wojskowości. Najważniejszy przekaz poza przekazem strategicznym to testowanie możliwości obrony armii rosyjskiej i białoruskiej wobec zagrożeń militarnych, a także skuteczności sprzętu i żołnierzy. Artykuł opublikowany 19 września 2017 objaśnia logikę i cele ćwiczeń Zapad-17, odnosząc się do każdego z tych przekazów²⁹.

Wkrótce potem nastąpiła zmiana kontekstu na kontekst histerii/hipokryzji. W porównaniu z częścią materiałów publikowanych przez Sputnik ton nieco się różni. Można zaobserwować wyraźne odniesienia do etosu: politycy i wojskowi raczej zaprzeczają, niż wykpiwają obawy sąsiadów. Należy również odnotować silniejszy nacisk położony na kontrowanie przekazu Zachodu i NATO (w większym stopniu niż wytykanie „hipokryzji”). Artykuł Kreml reaguje na pogłoski o prowokacyjnym charakterze ćwiczeń Zapad-2017 korzysta z wypowiedzi o logicznym charakterze, udzielonych przez znaczące postacie polityki rosyjskiej i NATO, by zmniejszyć poczucie zagrożenia u odbiorcy, ale także zredukować wrażenie zasadności zarzutów ze strony Zachodu i NATO³⁰. Jest to test podkreślania wiarygodności oficjalnej hiperreczywistości Białorusi i Rosji w odniesieniu do manewrów Zapad-17, ich celu i scenariusza. Bardzo niewiele tekstów wykorzystuje kontekst oczyszczenia z zarzutów. Różne konteksty nadal łączono ze sobą, podkreślając logikę wywodu, że w sprawie przebiegu manewrów rację miały Białoruś i Rosja, a nie zagraniczni krytycy. Artykuł w tym kontekście podkreślał również transparentność manewrów (w ten sposób kontrując narrację o zagrożeniu czy ryzyku), skupiając się na obecności obserwatorów NATO podczas ćwiczeń³¹. W artykule zacytowano słowa Siergieja Ławrowa (etos), „uzasadniając” je implikowaną logiką działania obserwatorów NATO obecnych podczas manewrów.

Podsumowanie

Niniejszy tekst nie stanowi sądu etycznego ani moralnego na temat treści zebranych i przeanalizowanych wiadomości. Jest to raczej próba zrozumienia, w jaki sposób rozwija się i działa hiperreczywistość, której kontekst nadają mass media, przeprowadzona na przykładzie ograniczonego zbioru danych i z założenia przynosząca tylko orientacyjne rezultaty. Przedsięwzięcia takie jak manewry wojskowe na dużą skalę są podatne na konstruowanie hiperrzeczywistości. Wyraźnie można było zaobserwować ten proces w chwili konfliktu przeciwnych hiperrzeczywistości, tej komunikowanej przez Rosję i tej komunikowanej przez Zachód, NATO i Ukrainę.

Co zrobiły agencje rosyjskie w zakresie kontekstualizacji informacji i konstruowania hiperrzeczywistości?

W kwestii kontekstualizacji wiadomości komunikacja w polityce międzynarodowej w ujęciu Entmana³² zakłada zdefiniowanie problemu, identyfikację przyczyn, wyrażenie sądu moralnego, zaproponowanie rozwiązania lub ulepszenia. W materiale zebranym i zanalizowanym w niniejszym tekście wystąpiły dwa powiązane ze sobą problemy. Pierwszy z nich dotyczył kwestii praktycznych – konieczności przeszkolenia wojsk rosyjskich i białoruskich, by poprawić ich umiejętności i wzmocnić skuteczność (dyplomacja wojskowa). Identyfikacja przyczyny wiąże się z ewolucją zagrożeń i ryzyka oraz koniecznością adekwatnej reakcji na nie. Osąd moralny można znaleźć w przekazie strategicznym ćwiczeń Zapad-17, przedstawianych jako manewry antyterrorystyczne, obronne, korzystające z prawa do obrony suwerenności państwa w sytuacji zagrożenia nieregularnymi działaniami militarnymi. Proponowane rozwiązanie stanowi więc przeprowadzenie ćwiczeń na wielką skalę – takich jak Zapad-17.

Kolejną problematyczną kwestią zidentyfikowaną w przekazie Sputnika i TASS była kwestia „przeinaczenia” (maskirowka) zagrożenia, jako jakie przedstawiają ćwiczenia Zapad-17 inne kraje. Przyczyny można znaleźć w tekstach sugerujących, że oponenci Rosji robią to celowo, by ograniczyć sprawczość Rosji (czyli możliwość przeprowadzania manewrów na dużą skalę zgodnie z własną wolą) i poszerzyć sprawczość własną (miałaby to być wymówka, by wzmocnić możliwości własnej armii). Osąd moralny głosi, że przekaz ten jest dezinformujący i nieprawdziwy. Remedium stanowi jednak pokładanie zaufania w przekazie mediów rosyjskich (i co za tym idzie, mniejsze zaufanie wobec mediów zagranicznych).

Powróćmy do faz rozwoju hiperrzeczywistości opisanych przez Baudrillarda³³: odbicie rzeczywistości podstawowej; maskowanie i wypaczanie rzeczywistości podstawowej; maskowanie braku rzeczywistości podstawowej i w końcu etap czystego symulakrum, nieprzypominającego już rzeczywistości. Manewry wojskowe, choć mają miejsce w rzeczywistości fizycznej, są także ćwiczeniem w tworzeniu hiperrzeczywistości, która ma jednocześnie zmniejszać wymierne zagrożenie (takie jak wybuch wojny), ale też wzmacniać korzyści niewymierne (poprawa reputacji, postrzeganie sił militarnych jako profesjonalne i silne). Rzeczywistość podstawowa płynąca z przekazu Sputnika i TASS głosi, że manewry wojskowe, które odbywały się w Rosji i na Białorusi, są zgodne z Konwencją Wiedeńską. Nacisk położony jest na legalność i transparentność przedsięwzięcia. Maskowanie i przeinaczanie rzeczywistości przyjmuje kształt defensywnej operacji wojskowej skierowanej przeciwko wymyślonemu wrogowi; scenariusz zakłada, że wróg otrzymuje pomoc z zagranicy. Finalny etap hiperrzeczywistości ćwiczeń Zapad-17 to utworzenie fikcyjnego „państwa terrorystycznego/separatystycznego”, które graniczy z realnymi państwami – Polską i Litwą.

Tłumaczenie z języka angielskiego: Olga Dredna

BIO

Profesor Greg Simons pochodzi z Nowej Zelandii. Obecnie pracuje w Instytucie Studiów Rosyjskich i Eurazjatyckich na Uniwersytecie w Uppsali i na Wydziale Studiów nad Komunikacją na Turiba University w Rydze. Specjalizuje się w tematyce międzynarodowej komunikacji politycznej – dyplomacji publicznej i relacjach między polityką a informacją w realiach konfliktu zbrojnego. Wybór jego publikacji można znaleźć na stronie https://uppsala.academia.edu/GregSimons.